Vətəni satmağın üsullarından biri

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin iclası “XUDAFƏRİN SAZİŞİNİ” belə həzm edib

STENOQRAM

14 iyun 2016-cı il. 

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Sədri
O.Əsədov sədrlik edir

Hörmətli millət vəkilləri, növbəti beş məsələ – üç saziş və iki çərçivə sazişi İran İslam Respublikası Hökuməti ilə əlaqədardır. Əgər etiraz eləmirsinizsə, bu sazişləri bir-bir dinləyəndən sonra birgə müzakirə edək və səsə qoyaq. Etiraz yoxdur ki?
Yerdən. (Eşidilmir.)
Sədrlik edən. Birinci sənəd “Azərbaycan Respublikası Hökuməti və İran İslam Respublikası Hökuməti arasında Araz çayı üzərində “Xudafərin” və “Qız qalası” hidro-qovşaqlarının və su elektrik stansiyalarının tikintisinin davam etdirilməsi, istismarı, energetika və su ehtiyatlarından istifadə sahəsində əməkdaşlıq haqqında” Sazişin təsdiq edilməsi barədədir. Buyurun, Valeh Ələsgərov.
V.Ələsgərov, Milli Məclis Sədrinin müavini, Təbii ehtiyatlar, energetika və ekologiya komitəsinin sədri.
Təşəkkür edirəm. Cənab Sədr, hörmətli deputatlar, xanımlar və cənablar! Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 1/307 saylı 2016-cı il 20 may tarixli məktubu ilə Milli Məclisin müzakirəsinə Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında bağlanan bayaq adı çəkilən sazişlə bağlı qanun layihəsi təqdim edilmişdir. Adı çəkilən saziş 2016-cı ilin 23 fevral tarixində Tehran şəhərində imzalanmışdır.
Qısa tarixi arayış verim. 1988-ci il dekabrın 6-da SSRİ və İran İslam Respublikası arasında iqtisadi-ticarət və elmi-texniki əməkdaşlıq haqqında Saziş imzalanmışdır. Bu sazişin müvafiq hissəsində sazişin tərəfləri razılaş-mışlar ki, Araz çayının üzərində “Xudafərin” su anbarı və “Qız qalası” su qovşağı inşa ediləcək. Nəticə olaraq inşa edilmiş obyektlər işə başlayandan sonra hər iki tərəf üçün ildə 400 milyon kilovat saat elektrik enerjisi istehsal edilməli, Azərbaycanda 8 min hektar, İranda isə 80 min hektar yeni əkin sahələri dayanıqlı su ilə təmin edilməli idi. Eləcə də əlavə olaraq Azərbaycanda 252 min hektar əkin sahələrinin su təminatı yaxşılaşdırılmalı və su ilə dayanıqlı təmin edilməli idi.
1989-cu ildə hər iki tərəfdən “Xudafərin və “Qız qalası” hidroqovşaqlarının tikintisinə başlanılmışdır. Cəbrayıl rayonu Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindın işğal olunandan sonra Azərbaycan tərəfində aparılan işlər dayandırılmışdı. Son illər ərzində aparılan danışıqlar nəticəsində, nəhayət, bu saziş hazırlanıb imzalanmışdır.
Həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən çox önəmli bir sazişdir. Bu sənədi Azərbaycan Respublikası ilə İran İslam Respublikası arasında qarşılıqlı dostluq, hörmət və mehriban qonşuluq münasibətlərinin, iqtisadi, mədəni və başqa sahələrdə uğurla inkişaf edən, ildən-ilə möhkəmlənən əlaqələrin növbəti göstəricisi kimi də qəbul etmək olar.
Çox önəmli məsələlərə diqqətinizi yetirim. Giriş hissəsində bəyan edilir ki, hər iki hökumət bərabərlik, hər iki dövlətin daxili işlərinə qarışmamaq, suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət etmək prinsipləri və qarşılıqlı faydaya əsaslanan iqtisadi və texniki əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi və möhkəmləndirilməsinə yönələn qarşılıqlı səyləri rəhbər tutaraq bu iki layihənin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.
“BMT qətnamələrinin tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün bərpa olunmasının əhəmiyyətini nəzərə alaraq”. Sazişin birinci maddəsinin birinci cümləsi də əminəm ki, hər kəsin diqqətini cəlb edib: “Tərəflər hər iki dövlətin suverenliyi, ərazi bütövlüyü və mənafeləri əsasında Araz sərhəd çayı üzərində “Xudafərin” və “Qız qalası” hidroqovşaqlarının və su elektrik stansiyalarının tikilməsinin davam etdirilməsi və istismarı ilə əlaqədar birgə fəaliyyət göstərəcəklər”. Təbii ki, bu işləri tənzimləmək üçün birgə işçi komissiya yaradılacaq və işlər aparılan müddətdə yaranan problemlər birgə komissiya çərçivəsində həll olunacaq.
Əminəm ki, sazişi diqqətlə oxumusunuz. Mənim üçün önəmlisi budur ki, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü, bu hidroqovşaqlar yerləşən ərazilərdə suverenliyi tanınır. Bu qovşaqlarda istifadə edilən sular və elektrik enerjisi tərəflərin razılığı ilə istifadə ediləcək və üçüncü tərəfin istifadəsinə imkan verilməyəcəkdir. Nəticə olaraq əminəm ki, bu sazişin qüvvəyə minməsindən sonra hər iki tərəf bu layihələrin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar müvafiq işləri həyata keçirəcək və bu su qovşaqları, su elektrik stansiyaları inşa ediləndən sonra iki xalq, iki dövlət üçün əhəmiyyətli iqtisadi mənfəət verəcəkdir. Yəqin ki, bu sazişin siyasi tərəfini çatdıra bildim. Əminəm ki, sazişə səs verib qəbul edəcəksiniz. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.

Sədrlik edən. Sağ olun. İkinci məsələ “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında fövqəladə halların nəticələrinin aradan qaldırılması, məhdudlaşdırılması və təsirinin azaldılması sahəsində əməkdaşlıq haqqında” Sazişdir. Buyurun, Ziyafət müəllim.

Z.Əsgərov, Milli Məclis Sədrinin birinci müavini, Müdafiə, təhlükəsizlik və korrupsiya ilə mübarizə komitəsinin sədri.
Çox sağ olun. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri! Möhtərəm cənab Prezident tərəfindən daxil olmuş bu saziş İran İslam Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında fövqəladə halların aradan qaldırılması, məhdudlaşdırılması və nəticələrinin minimuma endirilməsi ilə bağlıdır. Bilirsiniz ki, bizim qonşu İranla münasibətlərimizin beynəlxalq hüquqi səviyyəsi getdikcə genişlənir. Xüsusilə, son vaxtlar imzalanan sazişlərə, müqavilələrə diqqət yetirsək, görürük ki, doğrudan da, hər iki dövlət arasında münasibətlər həm hüquqi müstəvidə, həm də digər müstəvidə daha da yaxınlaşmaqdadır.
Sazişin mətni ilə tanışsınız. Sazişin əhatə dairəsi, yardımın forması, texniki və hüquqi məsələlər və sair bu sənəddə öz həllini tapır. Hesab edirəm ki, Azərbaycanın dövlət və milli maraqlarına uyğun sazişdir. Bir məsələni də yadınıza salmaq istəyirəm ki, biz digər dövlətlərlə bu qəbildən olan bir çox sənəd qəbul eləmişik. Həmin müqavilələr çox səmərəli işləyir və hesab edirəm ki, bu sənəd də belə işləyəcək. Ona görə də xahiş edirəm, bu sənədə müsbət münasibət bildirəsiniz. Diqqətinizə görə sağ olun.

Sədrlik edən. Çox sağ olun. Beşinci məsələ “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında gömrük məsələlərində qarşılıqlı inzibati yardım haqqında” Sazişin təsdiq edilməsi barədədir. Ziyad Səmədzadə, buyurun.

Z.Səmədzadə, Milli Məclisin İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin sədri.
Hörmətli Oqtay müəllim, hörmətli millət vəkilləri! Valeh müəllim və Ziyafət müəllim İran-Azərbaycan münasibətləri haqqında kifayət qədər ətraflı danışdılar. Həqiqətən, son illərdə bu istiqamətdə atılan addımlar hər iki ölkənin milli maraqlarına cavab verir. Sizə təqdim edilən qanun layihəsi də gömrük münasibətlərinin tənzimlənməsi məsələsini özündə ehtiva edir. Ona görə də millət vəkillərindən xahiş edərdim ki, bu qanun layihəsinə müsbət münasibət bildirsinlər. Sağ olun.

Sədrlik edən. Sağ olun. Növbəti məsələ “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında elektrik enerjisi satışı haqqında” Çərçivə Sazişinin təsdiq edilməsi barədədir. Buyurun, Valeh Ələsgərov.

V.Ələsgərov. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin məktubu ilə Milli Məclisin müzakirəsinə “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında elektrik enerjisi satışı haqqında” Çərçivə Sazişinin təsdiq edilməsi barədə qanun layihəsi təqdim edilmişdir. Çərçivə sazişinin imzalanmasında məqsəd Azərbaycan Respublikası və İran İslam Respublikası arasında elektroenergetika sahəsində qarşılıqlı faydalılıq prinsipinə əsaslanaraq əməkdaşlığı genişləndirməkdən ibarətdir.
Bununla əlaqədar tərəflər bir tərəfin enerji sistemindən o biri tərəfin enerji sisteminə verilən elektrik enerjisinin həcmini, qiymətini və müddətini, enerji sistemləri arasında elektrik enerjisinin təhlükəsiz və etibarlı formada ötürülməsinin texniki, ticari, inzibati qaydalarını və digər təşkilati məsələləri müəyyən edəcəklər. Eyni zamanda, gələcəkdə tərəflərin müvafiq qurumlarının qarşılıqlı razılığı olarsa, müvafiq müqavilə və kontraktlar əsasında elektrik enerjisinin üçüncü ölkələrə tranzitlə ötürülməsini həyata keçirə biləcəklər.
Bu sazişin yerinə yetirilməsini təmin etmək üçün tərəflər aidiyyəti qurumların nümayəndələrindən ibarət birgə işçi qrupu yaratmalıdırlar. Eyni zamanda, yaradılması nəzərdə tutulan birgə işçi qrupu hər iki ölkənin elektrik enerjisi şəbəkələri arasında əlaqələndirməni, elektrik enerjisi mübadiləsi ilə bağlı ümumi şərtlərin və xüsusi prosedurların müəyyən edilməsini təmin edəcəkdir. Qanun layihəsi ilə tanış olduğunuz üçün çərçivə sazişinin standart müddəalarını təkrar etməyə, yəqin ki, ehtiyac yoxdur. Əminəm ki, qanun layihəsinə səs verib qəbul edəcəyik. Sağ olun.

Sədrlik edən. Sağ olun. Sonuncu məsələ “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə İran İslam Respublikası Hökuməti arasında Azərbaycan və İran dəmir yollarının əlaqələndirilməsi haqqında” Çərçivə Sazişinin təsdiq edilməsi barədə qanun layihəsidir. Ziyad Səmədzadə, buyurun.

Z.Səmədzadə. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri! Milli Məclisin keçən iclasında Azərbaycan və İran arasında dəmir yolu tikintisi ilə əlaqədar olaraq kifayət qədər ətraflı məlumat verildi. Hörmətli Cavid Qurbanovun da həm mətbuatdakı, həm də keçən dəfə Milli Məclisin iclasındakı çıxışında bu barədə ətraflı məlumat açıqlandı.
Həqiqətən də, bu dəmir yolunun istifadəyə verilməsi Azərbaycanın iqtisadi təhlükəsizliyi, Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunması, Azərbaycanın Şimal-Cənub dəhlizində fəal iştirakı üçün kifayət qədər müstəsna əhəmiyyət kəsb edir və bu çərçivə sazişi də birmənalı şəkildə Azərbaycan dövlətinin iqtisadi inkişafına, milli maraqlarına xidmət edir. Kifayət qədər əsaslı bir sazişdir. Millət vəkillərindən bu qanun layihəsinə də müsbət münasibət bildirmələrini xahiş edərdim. Sağ olun.

Sədrlik edən. Çox sağ olun. Mən demişdim ki, 5 sazişdir. İndi görürəm, 10 nəfər çıxışa yazılıb, yəqin təzə saziş verəcəklər.

Yerdən. (Eşidilmir.)

Sədrlik edən. Bir dəqiqə, mənə maraqlıdır. Bu çərçivə sazişləridir, sazişdir – bunlar bəyəm İran–Azərbaycan münasibətləri deyil? Bunlar bəlkə nə isə deyəcəklər? Astan Şahverdiyevin sualı var idi. Buyurun, nə sualınız var?

A.Şahverdiyev. Çox sağ olun, Oqtay müəllim. Mənim, həqiqətən, sualım var, çıxışa yazılmamışam. Məsələ belədir, Araz çayı üzərində iki Xudafərin körpüsü var. Söhbət hansı Xudafərin körpüsündən gedir? Yəni ehtimal olunur ki, bunlardan biri su anbarının altında qalacaq. İki körpü, biri eramızdan əvvəl III əsrdə, ikincisi bizim erada tikilib. Bunların hansı su altında qalacaq? Elektrik enerjisini başa düşdük, İranın ərazisindən gələcək, Füzulidən, Horadizdən keçərək Azərbaycan ərazisinə çatacaq. Bəs bu su ehtiyatı kanallamı, yoxsa nə ilə gələcək? Bax bu məni maraqlandırır. Diqqətinizə görə çox sağ olun.

V.Ələsgərov. Astan müəllim, sazişi diqqətlə oxusanız, görərsiniz, iki tərəf öhdəlik götürür ki, Xudafərin körpülərini bərpa edəcək və onları müvafiq qaydada BMT-nin Dünya İrs Siyahısına salacaqdır. Maddə var, orada yazılıb, baxın.

Yerdən. (Eşidilmir.)

V.Ələsgərov. Çox sağ olun. “Xudafərin” simvolik olaraq su qovşağının, elektrik stansiyasının adıdır, amma körpülər nə bu su qovşağının, nə də su anbarının altında qalmayacaq. Sağ olun.

Sədrlik edən. Sağ olun. Xahiş edirəm, gündəlikdəki məsələ ilə bağlı danışın. Zahid Oruc.

Z.Oruc. Təşəkkür edirəm. Cənab Sədr, hörmətli həmkarlar! Mən hesab edirəm ki, bu sazişlər Azərbaycanın və İranın dövlət maraqlarına, milli maraqlarına uyğun sənədlərdir. Əslində, hörmətli Valeh müəllimin qeyd etdiyi kimi, bununla bağlı işlər çoxdan görülə bilərdi, lakin təəssüf olsun ki, Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğal etməsi bu prosesə mane oldu.
Digər tərəfdən, çox açıq demək lazımdır ki, 90-cı illərin ortalarında İranın o dövrkü rəhbərliyi bu məsələ ilə bağlı fərqli bir mövqeyə gəlmişdi, onlar hətta bunu Ermənistanla birgə həyata keçirmək istəyirdilər. O dövrdə ulu öndər bu məsələyə çox kəskin etirazını bildirmişdi. İndi Valeh müəllim çox yaxşı xatırlatdı ki, 1988-ci ildə hələ SSRİ iflasa uğramamış bu işin əsası qoyulmuşdu, amma sonrakı dövr Azərbaycan ərazilərinin təcavüzə məruz qalması buna təsir etdi. İndiki reallıqda dəmir yollarının əlaqələndirilməsi, böyük bir Şimal–Cənub tranzit məkanının yaranması, o cümlədən elektrik enerjisinin birgə istehsalı hər iki ölkənin xalqlarının manafelərinə uyğun bir siyasətdir. Xüsusilə də bu artıq İranda hakimiyyətə Həsən Ruhaninin gəlməsi ilə siyasəti yeni bir mərhələyə daşıması hesabına baş verdi. Çox açıq demək lazımdır ki, keçmişdə təəssüflər olsun, İranın Azərbaycana münasibətində bir sıra yanlış saydığımız məqamlar vardı və biz onu qeyd etdiyimiz indiki hakimiyyətin dövründə aradan qaldırıldığını zənn edirdik.
Lakin cənab Sədr, mən hesab edirəm ki, biz bu sözləri söyləsək, parlament üzvlərimiz darıxmayacaqlar və qətiyyən narahat olmayacaqlar. Ümumiyyətlə, dünya müsəlmanları Ramazan ayının hansı gün, hansı saat başlanması üzərində diskussiyalar etdiyi zamanda İran Prezidenti Ermənistanın xarici işlər naziri Nalbandyanı qəbul edirdi. Bu, əlbəttə ki, bizdə xüsusi bir narahatlıq doğurmur, çünki ötən illər ərzində İran Ermənistanla elektrik enerjisi və qaz nəqli, yolların tikintisi və başqa sahələrdə əməkdaşlıq etmişdir. Biz düşünürdük ki, bu, sadəcə, dövləti əlaqələrdir, amma Həsən Ruhani tərəfindən Ermənistan prezidentinə xüsusi salam göndərilməsini də diplomatik bir etiket saymaq mümkün deyil. Çünki sonra deyilən mətləb ondan ibarətdir ki, İran Prezidenti Ermənistana, İrəvana səfər edəcək.
Biz 90-cı illərdən bu yana İranın nüvə qalmaqalı məsələsində beynəlxalq sanksiyalara məruz qalmış bu mürəkkəb dövründə Azərbaycandan İran əleyhinə bir hərəkət etmədik. Qərbin burada plasdarmı olmadıq. Azərbaycan tarixi iddialarını kənara qoydu, İranla münasibətlərə yüksək önəm verdiyini hər zaman ifadə etdi. Beynəlxalq təzyiqlərin qarşısında regionda sülhün və təhlükəsizliyin qorunmasında marağımızı ifadə etdik.
Mən bir parlament üzvü kimi çağırış etmirəm ki, Həsən Ruhani İrəvana getsin, ya getməsin. Amma görünür ki, gerçəkdən də İran Prezidentinin məsləhətçiləri bu məsələlərdə yanlışlıqlara yol verirlər və xüsusilə də aprel ayının 4 günlük döyüşlərindən sonra bu, İranda yeni bir siyasət kimi daha çox özünü göstərməyə başlayıb. İran Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təminatından narahat deyil ki? Bu, guya Azərbaycanın iddialarınımı artıracaq? İran Ermənistandan Azərbaycan və ya Türkiyə əleyhinə istifadə etmək istəyirmi? İran dünyada müsəlmanların, hamısı kimi çıxış edir, Fələstinə uzun illər ərzində yardım göstərdiyini qeyd edir, amma bu siyasətin yüzdən birini Qarabağ məsələsində Azərbaycana göstərmək istəmir. İran Türkiyənin məlum sərhəd bağlama əməliyyatını Ermənistan üçün həyata keçirmiş olsaydı, bu, heç şübhəsiz, Qarabağ məsələsinin həllini daha da yaxınlaşdırmış olardı.
Cənab Sədr, bu sözləri söyləməklə düşünürəm, həm İranın mediasına, həm də siyasi dairələrinə bir daha da özümüzün mövqeyimizi göstərmiş oluruq ki, Azərbaycanda kimsə İrana qarşı fobiya ilə, xüsusilə tarixi xəyallarla yaşamır. Amma yetər ki, İrandan da eyni münasibətin şahidi olaq. Mən düşünürəm ki, Azərbaycan dövləti də İranın bu siyasətini çox dərindən izləyir. Biz uzun illər ərzində İsraillə münasibətlərimizdə İran amilini nəzərə almışıq. Amma İsrail İran ərazisini işğal etməyib, bir milyon İran vətəndaşının köçkün düşməsində rol oynamayıb. Ona görə də mən hesab edirəm ki, İran Ermənistan və Azərbaycan arasında bərabərlik işarəsi qoymamalıdır.
Bu sazişləri, təbii ki, parlament ratifikasiya edəcək. Amma Azərbaycan tərəfindən edilən çağırışları İranın siyasi, dini elitası nəzərə almalı, qəbul etməlidir. Bir daha söyləyirəm, bu dövr ərazində Azərbaycan tərəfindən İrana münasibətdə yalnız dostluq özünü göstərib. İran bunun əksinə edəcəksə, düşünürəm ki, bu bölgədə İranın özünün ziyanına olacaq. Mən bunu söyləmək istədim və amma sənədə səs verəcəyəm. Dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm.

Sədrlik edən. Zahid Oruc, “sözümü yenə kəsdi” deyəcəksən deyə sözünü kəsmədim. Mən dedim ki, bu sazişlər barədə danışın. Sən sazişdən bir kəlmə danışmadın.
İkinci, hər yazılan yazıya da inanma. Azərbaycan dövləti var, dövlət də izləyir, hamı da görür. Hər yazılana da inanmayın. Mən inanmıram ki, Ruhani İrandan səfər etsin. Sən inanırsan. Xahiş edirəm, çıxış edənlər yalnız sazişlər ətrafında danışsınlar. Fazil Mustafa.

F.Mustafa. Təşəkkür edirəm, Oqtay müəllim. Hörmətli millət vəkilləri, mən indiyə qədər İranla bağlanmış bir çox sazişlərlə, müqavilələrlə tanışam və hesab etmirəm ki, “Xudafərin”, “Qız Qalası” hidroqovşaqlarının və su elektrik stansiyalarının tikintisinin davam etdirilməsi barədə bu sənəd qədər tarixi əhəmiyyətə malik olan ikinci bir sənəd olsun. Digər sənədlər, təbii ki, ümumi prosedurla qəbul olunan sənədlərdir və qonşu ölkələrlə əməkdaşlıq kontekstində baxılmalıdır. Amma biz burada sadəlövh deyilik və bilirik ki, bu gün qəbul olunan sazişin icra mexanizmi hələlik yoxdur. Birinci növbədə qonşu İranın, özünün İslam prinsiplərinə zidd olaraq Ermənistana dəstək verən, öz din qardaşlarını deyil, başqa bir dövlətin maraqlarını daha üstün tutan bir ölkənin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə münasibəti ortaya qoyulur. Bu sazişdən sonra biz hər dəfə İran rəsmiləri ilə görüşdə bu tələbi qoya bilərik ki, buyurun, saziş bağlamısınız, gəlin, bir yerdə bu əraziləri azad edək. Artıq bu sazişin gerçəkləşməsi üçün sizin də üzərinizə məsuliyyət düşür. Siz bizə irad bildirirsiniz ki, biz İsraillə, başqaları ilə yaxınlıq edirik. Biz sizin də, bizim də tarixi düşmənlərimizə İsraildən aldığımız silahlarla zərbə endiririk. Siz də Rusiyanın Ermənistana verdiyi qədər bizə silah verin, biz də din qardaşınız kimi erməniləri sizin silahlarla vuraq və sizin də ürəyiniz sakit olsun, sizin də ürəyinizə bir az su səpilsin.
Demək istədiyim odur ki, biz bu gün, həqiqətən də, bu sazişə istinad edərək İranla yeni münasibətlər qurmaq imkanları əldə edirik. Biz çalışmalıyıq ki, İranla, bu gün Ermənistanla viza rejimini ortadan qaldıran bir ölkə ilə dostluq, qarşılıqlı əməkdaşlıq münasibətlərini inkişaf etdirməklə yanaşı, bu kimi məsələlərdə ortaq maralqlarımız olduğunu da diqqətə çatdıraq.
“Xudafərin”in tarixi abidə kimi qorunması məsələsi, təbii ki, 30 ildən artıqdır gündəmdədir. Amma bu gün bizə daha çox tarixi abidələrsiz belə torpağın azad olunması və Azərbaycana qaytarılması vacibdir. Ona görə də bu kimi variantlardan istifadə edərək buna ən azı bir siyasi sənəd olaraq sabah istinad edə bilməyimiz öz qabiliyyətimizdən çox asılı olacaqdır.
Mən hesab edirəm ki, bu kimi məsələlərdə biz həm də İranla gələcək münasibətlərdə onun Azərbaycan siyasətinin dəyişməsinə təsir edən müəyyən istiqamətləri də formalaşdıra bilərik. Mən də anlayıram, bu bir az çətindir, çünki İranın tarixi ənənələrində bütövlükdə Azərbaycanın güclənməsinə, onun müstəqil dövlət kimi mövcudluğuna çox da maraqlı olmayıblar. Xatırlayırsınızsa, 1918-ci ildə dövlət qurulanda da “Azərbaycan” adının götürülməsinə etiraz etdiklərinə görə Azərbaycanın müstəqilliyini tanımayıblar. Amma biz sübut etdik ki, müstəqil olma haqqına sahib olan millətik və torpaqlarımızı da azad edəcəyik. İransız da azad edəcəyik, amma yaxşı olar ki, bu İranın tarixində bir qara ləkə kimi görünməsin. Müsəlmanları qoyub ermənilərə dəstək verməsi və onlara silahdan tutmuş hər cür yardım göstərməsi İranının tarixində bir qara ləkə olaraq qalacaqdır. Biz dostluğun tərəfdarı olsaq da, çalışmalıyıq ki, İranın da siyasətində korrektələr olsun.
Mən fürsətdən istifadə edib onu da qeyd etmək istəyirəm ki, İranla, Türkiyə ilə viza məsələsinə biz əvvəl-axır baxmalıyıq. Ermənistana bu avantajı verə bilmərik. Oqtay müəllim, Siz çox doğru qeyd edirsiniz ki, biz mövzu ilə əlaqədar danışmalıyıq. Amma parlament tribunasından bu cür məsələlərin səsləndirilməsi bizim özümüzə də vacibdir.
Baxın, burada hörmətli İsa müəllim çıxış edəndə dedi ki, Elm haqqında qanunda magistrlərlə bağlı məsələni ölkə Prezidenti həll etdi. Amma buradakı çıxışları Siz diqqətlə izləsəniz, görərsiniz ki, burada böyük əksəriyyət magistrlərin möhlət yükü almasının əleyhinə idi. Çıxışların protokoluna baxsanız, görərsiniz. Bu, o deməkdir, yaxşı ki, ölkənin uzaqgörən, aydın düşünən, problemləri görən və təhsilin mahiyyətini dərindən bilən Prezidenti var. O, qərar qəbul etməsə idi, bu məsələlər bizim ümidimizə qalsa idi, heç həllini tapmayacaqdı. Mən belə görürəm. Ona görə çalışmalıyıq, burada fikirlər səsləndirək ki, onların ümumi faydası olsun. Ölkə Prezidenti də burada səslənən fikirlərdən, müəyyən məqamlardan ictimai rəyi öyrənsin, müəyyən qərarlar verməyə çalışsın. Diqqətinizə görə sağ olun.

Sədrlik edən. Hörmətli Fazil müəllim, bu məsələdən hamı çox istifadə edir. Bu, Elm haqqında qanunun predmeti deyildi. Bu qanun layihəsi bugünkü gündəlikdə var. Bunu yalnız cənab Prezidentin özü bilər ki, nə vaxt, hansı dövrdə magistr və doktorantlara möhlət hüququ verilə bilər. Bunun hər birinin vaxtı var. Sizdən qabaq o hamısını hesablayıb, bilir. Biz bu qanunu qəbul edəndə Ermənistanda bakalavrların möhlət hüququnu kəsdilər. Yəni heç kim sinəsinə vurmasın ki, bunu demişdik, deməmişdik. Hər şeyin ölçüsü-biçisi var.
Eləcə də, İranla bağlı çıxış etdiniz. Mən də razıyam. Orada məsələlər var, həllini tapmalıdır. Ancaq qəzetdə təxribat xarakterli 3–4 yazı gedən kimi hamımız qızışırıq, çıxırıq ortaya. Bir az siyasətimiz də olmalıdır. Bu sazişlər nəyə görə lazımdır? Sazişlər də ona görə lazımdır. Mən çox məsələlərlə razıyam, ancaq bunu etməyin bir təhəri var. İran parlamentində Azərbaycana qarşı belə çıxış etmirlər. Bəli, məsələlər var, onların çözümünün başqa yolları var. Diplomatik yollar var, dəqiqləşdirilmə var və sair. Buyursun Qüdrət Həsənquliyev.

Q.Həsənquliyev. Çox sağ olun, cənab Sədr. Çıxışıma ilk öncə onunla başlamaq istəyirəm ki, cənab Prezident magistrlərə və doktorantlara möhlət hüquqi verərkən, yəqin ki, millət vəkillərinin parlamentdəki çıxışlarını də nəzərə alıb. Ona görə çoxlu sayda millət vəkili çıxış etdi, bunun vacibliyi barədə fikirlərini söylədi.
Oqtay müəllim, sazişlə bağlı onu qeyd etmək istəyirəm ki, doğrudan da, bu sənəd Azərbaycanın milli və dövlət maraqlarına cavab verir. Ona görə mən də buna səs verəcəyəm. Oqtay müəllim, mən şəxsən Sizin və iqtidar təmsilçilərinin narahatlığını başa düşürəm. İqtidar bu illər ərzində həmişə çalışıb ki, İranla dostluq münasibətlərini qorusun və inkişaf elətdirsin. Amma bizim el məsələsi var, deyir, belə olmur da, yəni “səni sevəcəyəm, sən sevməsən də”. Çox təəssüf ki, biz bunun qarşılığını İran tərəfindən görməmişik və bu sazişin də tərəfi İran olduğuna görə onu müzakirə edərkən bəzi məsələlərə münasibətimizi bildirməliyik. Xahiş edirəm, Siz də bizim narahatçılığımızı bölüşəsiniz və qəbul edəsiniz.
Əvvəla, bu sazişin preambulasında qeyd olunur ki, tərəflər bu sazişi imzalayarkən, “Azərbaycan Respublikası ilə İran İslam Respublikası arasında dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin prinsipləri haqqında” 2002-ci il 20 may tarixli Müqaviləni, o cümlədən BMT qətnamələrinin tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün bərpa olunmasının əhəmiyyətini nəzərə alırlar. Bu, çox önəmli bir məsələdir. Digər önəmli bir məsələni Valeh müəllim burada qeyd etdi. Sazişin 11-ci maddəsində qeyd olunur ki, tərəflər tarixi “Xudafərin” körpülərinin bərpası, qorunması və saxlanması üzrə tədbirlər planı hazırlayacaqlar. O cümlədən tərəflər “Xudafərin” körpülərinin Dünya İrs Siyahısına salınması üçün müvafiq sənədləri birgə hazırlayaraq qeydə alınması üçün YUNESKO-nun Dünya İrs Mərkəzinə təqdim edəcəklər. Amma buradan ortaya suallar çıxır.
Birincisi, Oqtay müəllim, biz İranın rəsmilərindən və İranın din xadimlərindən soruşmalıyıq ki, islamda, ümumiyyətlə, Şərqdə necə belə dostluq ola bilər? Eyni dinin daşıyıcılarıyıq, eyni təriqətin daşıyıcılarıyıq və İranda öz tarixi dədə-baba torpaqlarında 30 milyon azərbaycanlı yaşayır. İran da qəbul edir ki, bizim torpaqlarımız işğal olunub, amma İran rəsmiləri deyir ki, bu torpaqları işğal edən Ermənistan bizim ən yaxın siyasi müttəfiqimizdir. Sanki bizə acıq verirlər və qeyri-rəsmi söhbətlərdə deyirlər ki, siz niyə İsraillə əməkdaşlıq edirsiniz? Biz İsraillə ona görə əməkdaşlıq edirik ki, onlardan müasir silahlar alaq və müsəlman torpaqlarını – Qarabağı işğaldan azad edək. Bəs İran niyə Ermənistanla əməkdaşlıq edir? Əməkdaşlıq edir ki, Azərbaycan torpaqlarının işğalda qalması daha çox davam etsin?
Bu gün xarici mətbuatdan oxudum, Seyid Əli Xamneyi parlamentarilərlə görüşündə deyib ki, İranda etnik, milli, tektonik xətlər var və onu aktivləşdirmək istəyən düşmən qüvvələr səylər göstərir. Bu səyi İran hakimiyyəti, İran rəhbərliyinin özü göstərir. Allah rəhmət eləsin, bizim Çingiz Mustafayev Xocalı soyqırımından sonra orada erməni canilərinin törətdiyi cinayətlərin bir qismini lentə almışdı. Orada Sarkisyanın başçılığı ilə ermənilər azərbaycanlıları, qadınları və uşaqları qətlə yetiriblər. Hələ bununla kifayətlənməyib, sonra 3–5 yaşındakı qız uşaqlarını soyundurub təhqir ediblər. Həmin o azərbaycanlıların soyundurulmuş şəkilləri var, dəfələrlə bu kadrlar televiziyada nümayiş etdirilib. Ola bilməz ki, İran rəsmləri bunu görməsinlər. Axı onlar müsəlman uşaqları idilər. Onlar İranda yaşayan 30 milyon azərbaycanlının bacı-qardaşlarıdır.
Tektonik xətləri bax bu cür ədalətsiz yanaşma aktivləşdirir. Aparılan bu siyasət aktivləşdirir, biz aktivləşdirmirik. Ona görə ki, o həm də Cənubda yaşayan 30 milyon azərbaycanlının namusudur. Qarabağ həm də onların torpaqlarıdır. Qüds günü keçirilir. Qarabağ elə bizim üçün Qüdsdür. Biz də Qarabağı azad etmək istəyirik. Ona görə mən hesab edirəm ki, Azərbaycan hökuməti, Azərbaycanın din xadimləri bu məsələlərdə susmamalıdırlar. Hörmətli Şeyximiz Allahşükür Paşazadə kifayət qədər cəsarətli adamdır, Azərbaycan tarixinin keşməkeşli dövrlərində öz cəsarətli mövqeyi ilə həmişə seçilib. Hesab edirəm ki, indi də İranın din xadimlərinə, İran rəsmilərinə, Seyid Əli Xamneyiyə rəsmi müraciət etməlidir. Bizim hökumətimiz rəsmi şəkildə müraciət etməlidir ki, bu nə davranışdır? Bizə sanki acıq vermək üçün Nalbandyan Tehranda az qala dünya lideri səviyyəsində qəbul olunur. Axı dediyim kimi, Sarkisyanın Xocalıda əli qana batıb. Bu həmin cinayətlərə şərik olmaq deməkdir. Bu necə dostluqdur? Biz bu barədə açıq danışmalıyıq.
Düşünürəm ki, bundan başqa Azərbaycan İslam Əməkdaşlığı Təşkilatında da bu məsələni qaldırmalıdır. İranın bu davranışına, bu fəaliyyətinə həm mənəvi, həm siyasi qiymət verilsin ki, bu necə müsəlmançılıqdır? İndi biz burada Xudafərindən danışırıq, YUNESKO-ya müraciət edirik ki, Dünya İrs Siyahısına salınsın. O biri tərəfdən, işğal olunmuş ərazilərdə minlərlə məscid dağıdılıb. İslam mədəniyyətinə, islam tarixinə məxsus nə qədər eksponatlar, muzeylər dağıdılıb, məscidlərimizin çoxu donuzxanaya çevrilib. Onlar bunu necə qəbul edirlər? Biz niyə buna susmalıyıq?
Ona görə də mən düşünürəm ki, İranın bugünkü rəhbərliyinin yürütdüyü siyasət, çox təəssüf ki, Azərbaycana dost siyasət deyil. Onlar Azərbaycanın inkişaf edən, öz ərazi bütövlüyünü bərpa edən dünyəvi bir dövlət olmasına yanlış olaraq həyəcanlanırlar. Amma onları burada narahat edəcək heç nə olmamalıdır. Əslində, biz əlaqələrimizi inkişaf etdirməliyik. Azərbaycanla dostluq münasibətləri İranın sabitliyinə, regionun inkişafına xidmət edən faktordur.
Amma dediyim kimi, əgər onlar orada 30 milyon azərbaycanlının, – hələ müsəlmançılığı qırağa qoyuram, – milli kimliklərinə xidmət etməyəcəklərsə, bu formada həqarət edəcəklərsə, əlbəttə, İran bu siyasətin acı nəticələrini dadacaq. Ona görə mən həm də buradan Cənubdakı azərbaycanlı qardaşlarımıza müraciət edirəm, onlar da öz səslərini qaldırmalıdırlar. Dediyim kimi, vaxtilə Rusiya ilə İran Azərbaycanı iki yerə bölüblər, Azərbaycanın bir hissəsində – Şimali Azərbaycanda biz öz dövlətimizi qurmuşuq. Oqtay müəllim, hesab edirəm ki, bu torpaqlar həm də onların torpaqlarıdır, burada baş verənlərə onlar da biganə qalmamalıdırlar. Diqqətinizə görə sağ olun.

Sədrlik edən. İran müstəqil bir dövlətdir. Necə siyasət aparacaqsa, gələcəkdə ona uyğun cavabını da alacaq. Biz nə üçün bunun üzərində belə çox dayanırıq? Azərbaycanın öz daxili siyasəti var. Azərbaycan görəndə ki, nə isə başqa cür inkişaf yoxdur, öz siyasətini aparacaq. Biz nəyə görə belə narahatıq? Dövlət var, işləyirlər. Bunu hər dəfə səsləndirmək, qıcıqlandırmaq hesab edirəm, lazım deyil. Fərəc Quliyev.

F.Quliyev. Təşəkkür edirəm, Oqtay müəllim. Mən də bu sazişin indiyə qədər bağlanmış sazişlər arasında çox əhəmiyyətli olduğunu hesab edirəm. Çox gözəl işlənibdir. Bayaq Valeh müəllim də, digər yoldaşlar da qeyd etdilər, həm tarixi abidələr, həm ekoloji məsələlər, həm də istehsal olunacaq enerji və su ehtiyatlarından düşmən dövlətin istifadə etməsinin qarşısının alınması ilə bağlı müddəalar çox əhəmiyyətlidir. Hesab edirəm ki, bu sənəd son zamanlar imzalanmış sazişlər arasında xüsusi bir yer tutur.
Azərbaycan tərəfi həmişə İranla dostluq münasibəti saxlayıb, ümumiyyətlə, sıfır problemli qonşuluq siyasət yürüdüb. Bir neçə layihəni, xüsusilə də Cənub–Şimal layihəsinin həyata keçirilməsində Azərbaycanın atdığı addımları qeyd etmək istəyirəm. Bizim hörmətli həmkarımız Cavid müəllim dəmir yolları ilə bağlı bu layihəyə xüsusi bir nəfəs verməyə başladı. Hesab edirəm, başqa məmurlar da bu cür davransalar, biz iqtisadi layihələr sayəsində yaxın zamanlarda neftin qiymətindən qətiyyən asılı olmayan bir dövlətə çevrilə bilərik. Amma bütün bunlarla bərabər, mən də razılaşıram ki, bu ərəfədə İranın bəzi qəribə davranışları tamamilə yanlışdır. Azərbaycan tərəfi İranın ən pis vaxtında belə risk alaraq bir çox məsələlərdə fərqli mövqe nümayiş etdirdi.
Xatırlayırsınızsa, Azərbaycanın o zamanlar sanksiyaya qoşulması, İranın Azərbaycanda olan banklardan istifadə etməməsi üçün çox böyük təzyiqlər var idi. Azərbaycan onların qarşısında dayandı. Hətta İran tərəfindən narahatlıq var idi ki, Azərbaycan ərazilərindən İrana qarşı istifadə olunacaq. Azərbaycan tərəfi açıq şəkildə bəyan etdi ki, bizim ərazilərimizdən üçüncü dövlətin istifadə etməsinə icazə verilməyəcəkdir. Bu, açıq şəkildə bildirilmişdir.
Başqa məsələlərdə Azərbaycan tərəfi həmişə İrana xoş mövqe nümayiş etdirib. Ancaq indi İranın Nalbandyanı dəvət etməsi, viza rejiminin aradan qaldırılması, Ruhaninin Ermənistana gözlənilən səfəri, təbii ki, haqlı narazılıq doğurur və mən hesab edirəm ki, belə narazılıqları bildirməliyik.
İndi bəzi məsələlərə toxunmadan birbaşa müqaviləyə qayıtmaq istəyirəm. Tutaq ki, İran ümumi islam prizmasından yanaşaraq Qüdsin işğalına görə İsraili düşmən, amma Qarabağı işğal edən Ermənistanı isə dost elan edib. Bu, ikili yanaşmadır. Tam seleksiyalı bir yanaşmadır. Bu necə ola bilər? Bu məsələlərdə İrana haqq qazandırmaq, təbii ki, qətiyyən mümkün deyil. Amma mən hesab edirəm ki, Tehranla iqtisadi əlaqələri davam etdirməliyik.
Konstruktiv olaraq təklif vermək istəyirəm. 2-ci maddədə göstərilir ki, birgə texniki komissiya yaradılacaqdır. Bu texniki komissiya müəyyən dəyişikliklər, çağırışlar, müəyyən məsələlərə düzəlişlər və sair edə bilər. İranın yanlışlarının aradan qaldırılması üçün şans var. Yəni göründüyü qədər bu məsələyə bizim ciddi şəkildə etirazımız var idi və təbii ki, Güney Azərbaycanda da 30 milyon Azərbaycan xalqının etirazı olacaqdır. İranın şansıdır ki, bu maddələrə istinad edib bəzi yanlışlıqları aradan qaldırsın. Məsələn, preambula hissəsində göstərilir ki, BMT qətnamələrinin tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü tanınır, hər iki dövlətin suverenliyinə və mənafelərinə uyğun olaraq davranışlar nəzərə alınaraq hidroqovşaqların və su elektrik stansiyalarının tikintisində bu müddəalara əsasən addımlar atılır. Mən təklif edirəm, İran tərəfi Azərbaycan tərəfi ilə birlikdə həmin birgə texniki komissiyada Ermənistana müraciət etsin. Ora hücum etməsi, filan – bunlar deyək ki, bir az utopik məsələlərdir, ancaq müraciət edə bilər ki, Ermənistan dərhal qoşunlarını həmin ərazilərdən geri çağırsın. Bunu biz təklif kimi verə bilərik ki, həmin komissiya məsələyə baxsın.
İkinci deyəcəyim məsələ, 13-cü maddədə göstərilən ətraf mühitin qorunması üçün maksimum səy göstərilməsi ilə bağlıdır. Yenə həmin texniki komissiya birgə müraciət edə bilər. Araz çayının suyunu zəhərləyən molibden zavodları və başqa zavodlar vardır. Bu sudan hər iki tərəf – İran tərəfi də, Azərbaycan tərəfi də istifadə edir. Dərhal orada monitorinqlər təşkil olunsun, beynəlxalq qurumlar burada səy göstərsinlər və nəticə etibarilə suyun təmizliyinin təmin edilməsi ilə bağlı işlər görülsün. Biz heç olmasa, görək ki, İran tərəfi burada imza qoyduğu müddəalardan çıxış edərək bəzi məsələlərə əməl edəcək və Ermənistan tərəfinin pozucu əməllərinə, işğal məsələlərinə, suyun çirklənməsinə münasibətini bildirəcəkdir.
Başqa məsələlərə də çox geniş toxunmaq mümkündür, amma mən sazişdən kənara çıxmaq istəmirəm. Hesab edirəm ki, İran tərəfi mütləq siyasi hərəkətlərində redaktələr etməlidir. Bu cür qeyri-səmimi münasibətlərlə belə sazişləri həyata keçirmək doğru olmaz. Təşəkkür edirəm.

Sədrlik edən. İndi sözün nədir, sazişə səs verməyək? Belə çıxdı. Bu texniki komissiya tamam başqa məsələdir. Siz siyasi məsələdən danışırsınız. Bu texniki komissiya sazişə aid məsələdir. Bu saziş Azərbaycanın xeyrinə olan sənəddir.
Bayaq hörmətli Fazil müəllim də bir səhv buraxdı. Deyir, İran bizə kömək etməlidir ki, torpaqlarımızı geri qaytaraq. Bizə özümüzdən başqa heç kim kömək etməyəcək. Bizə heç kimin müraciəti də lazım deyil. Kimin qabiliyyəti var, o, müraciətini edib. Qurtarın bu məsələləri. Biz texniki məsələni siyasətə çeviririk.

Yerdən. (Eşidilmir.)

Sədrlik edən. Nə isə yeni şey deyəcəksiniz? Onda saat 6-ya kimi oturaq. Fəzail Ağamalı.

F.Ağamalı. Təşəkkür edirəm. Hörmətli cənab Sədr, hörmətli millət vəkilləri, hörmətli media təmsilçiləri! Bu müzakirələrin mahiyyəti onu sübut edir ki, ortada İranın Ermənistana münasibəti var və bu, Azərbaycanın dövlət və milli maraqlarına tamamilə ziddir. Bu, başa düşüləndir. Lakin mən düşünürəm ki, Həsən Ruhani prezident seçildikdən sonra Azərbaycanla İran arasındakı münasibətlər özünün yeni mərhələsinə qədəm qoyub. Biz bu münasibətlərin daha yüksək inkişafına nail olmalıyıq və eyni zamanda, bu çağırışlarımızı İran tərəfinə də bildirməliyik. Bildirməliyik ki, İran bizim din qardaşımızdır, qonşu dövlətdir. Azərbaycan ən çətin vaxtlarda İranın yanında olub.
Biz indi gözləyirik ki, İran sözdə olduğu kimi, əməldə də Azərbaycanın yanında olsun. Ermənistanı işğalçı dövlət kimi sözdə tanıdığı kimi, münasibətlərində də məhdudiyyətlər qoysun ki, Azərbaycan cəmiyyəti qıcıqlanmasın. Ona görə də biz bu çağırışı edə bilərik. Bizim İran dövlətini ittiham etməyə, mənə elə gəlir ki, haqqımız çatmır, çünki İran müstəqil dövlətdir, onun öz siyasəti, öz maraqları var. Bizim də öz siyasətimiz, öz maraqlarımız var. Hər hansı bir ölkə Azərbaycanın dövlət maraqları ilə bağlı bu və ya digər şəkildə zidd fikir söyləyəndə biz ona biganə yanaşırıqmı? Düşünürəm ki, yox.
Ona görə də mən İranla Azərbaycan arasında bağlanmış olan 5 sazişi, su elektrik stansiyası və dəmir yolu ilə bağlı çərçivə sazişlərini xüsusi olaraq qeyd etmək istərdim. Bunlar Azərbaycanın dövlət və milli maraqlarına tamamilə uyğundur və uzun illərdən bəri Azərbaycanın İrana qarşı aparmış olduğu səmimi, düzgün siyasətin məntiqinə söykənir. Mənə elə gəlir ki, bu sazişlər alqışlanmalıdır. Biz bunu qəbul etməliyik.
İran dövlətinə də çağırış edirik ki, bir müsəlman ölkəsi olaraq milli dəyərlərə söykənərək Ermənistanla münasibətlərində düzəlişlər etsin və işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarının azad edilməsində bir islam ölkəsi kimi, bir qonşu ölkə kimi öz töhfəsini versin.
Oqtay müəllim, mən Sizdən çox üzr istəyirəm, vacib bildiyim bir məsələyə də fikrimi bildirmək istəyirəm. Bu yaxınlarda Almaniya parlamenti qondarma erməni soyqırımı ilə bağlı qətnamə qəbul etdi. Ölkə Prezidentinin Almaniyanın özündə buna özünün sərt münasibətinin şahidi olduq. Dünya da buna şahid oldu. Ancaq parlamentdə bu məsələnin qaldırılmaması düşünürəm ki, düzgün olmadı. Mən təklif edirəm ki, ya dostluq qrupu səviyyəsində, ya da Milli Məclisin ümumi plenar iclasında millət vəkillərinin adından bu qondarma soyqırımının qəbul edilməsi ilə bağlı Almaniya parlamentinə etirazımızı bildirək. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.

Sədrlik edən. Sağ olun. Siyavuş Novruzov.

S.Novruzov. Təşəkkür edirəm, hörmətli Oqtay müəllim. Mən də deputat həmkarlarımın fikirlərinin bir qismi ilə razılaşıram, bir qismi ilə razılaşmıram. Oqtay müəllim, mənim İrana olan münasibətimi həmkarlarım da bilir, Siz də bilirsiniz. İran parlamentinin bəzi üzvləri ilə bizim dəfələrlə Azərbaycan–İran münasibətləri ilə əlaqədar ciddi müzakirələrimiz olub. Amma bununla yanaşı, qeyd etmək istəyirəm ki, təqdim olunan sazişlər, doğrudan da, bu gün çox zəruri və vacibdir. Bu, qarşılıqlı münasibətlərin yaxşılaşmasına xidmət edir.
Ümumilikdə mən çıxışlara qulaq asanda 1992-ci il yadıma düşdü. Fikirləşdim ki, elə bil həmin ildəyik və hər bir ölkənin fəaliyyətinə elə bir nöqteyi-nəzərdən baxırıq ki, sanki hamı bizə borcludur və bizim dediklərimizi yerinə yetirməlidir.
Siz də dediniz, Fəzail müəllim də qeyd etdi, təbii ki, İranın Ermənistana olan münasibəti aydın məsələdir. Amma ümumilikdə götürəndə hər bir müstəqil dövlətin özünün xarici siyasəti və bu istiqamətdə prioritetləri var. Bunun nəticəsi olaraq da o addımları atır. İndi bizə hansı ölkə deyə bilər ki, Amerika ilə münasibəti düzgün qurmamısan? Vaxtilə bizə deyirdilər ki, siz də Rusiyaya qarşı embarqoya qoşulun. Biz buna etiraz etdik və bildirdik ki, Rusiya bizim qonşumuzdur, bizim çox gözəl münasibətlərimiz var. Yaxud da başqa bir dövlətlə münasibətlərimizin qurulmasına da göstərişləri də qəbul etmirik, çünki hər bir ölkə ilə bərabər şəkildə münasibətlər qurmağın tərəfdarıyıq.
Çox uzağa getməyək, bu yaxınlarda cənab Prezidentin İrana səfəri oldu. Çox yüksək səviyyədə görüşlər keçirildi, böyük müqavilələr bağlandı, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü ilə bağlı çox geniş bəyanatlar verildi. Həm prezident, həm də din xadimləri Azərbaycanla bağlı hətta Azərbaycan dilində öz fikirlərini bildirdilər. Hesab edirəm ki, bu, vacib olan şərtlərdən biridir.
Müəyyən məsələləri biz yaddan çıxarmamalıyıq. İranın da vaxtilə Azərbaycanla bağlı müəyyən addımları olubdur. Mənim xatirimdədir, ulu öndər Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinin Sədri işləyəndə buradakı Mütəllibov hakimiyyəti, AXCP-Müsavat hakimiyyəti ermənilərlə birlikdə Naxçıvanı blokadaya alanda Naxçıvana köməklik edən İran İslam Respublikası oldu. Sonradan “Ümid körpüsü” açılanda xilaskar Türkiyə oldu. Yəni bu halları da biz yaddan çıxarmamalıyıq və qiymətləndirməliyik. 350 minlik əhalinin saxlanılmasında müəyyən köməkliklər oldu.
Digər deyəcəyim məsələ viza ilə bağlıdır. Siz bilirsiniz ki, burada ciddi problemlər var. Keçən dəfə də biz burada həm İranla, həm də Türkiyə ilə bağlı məsələ qaldırdıq. İran təklifini irəli sürür, bu gün biz onu qəbul etmirik. Bu gün nə Türkiyə ilə, nə İranla bu addımları atmaq fikrindəyik. Hələlik bu məsələ hazır deyil, müzakirələr gedir. Hətta bizə ən yaxın olan qardaş, dost Türkiyə ilə də əlaqədar bu məsələ hələlik gündəmdə deyil.
Təbii ki, burada həmkarlarımın Ermənistanla bağlı qeyd etdiyi məsələləri qəbul edirəm. Amma buna xristian-müsəlman nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq düzgün deyil. Məsələn, Ermənistan məsələ qaldırdı ki, niyə Rusiya Azərbaycana silah satır? Hamı etiraz etdi ki, Rusiya müstəqil dövlətdir, istənilən ölkəyə silah sata bilər. Biz də həmin nöqteyi-nəzərdən yanaşırıq ki, bu, müsəlman dövlətidir. Burada söhbət müsəlmançılıqdan və yaxud da başqa məsələlərdən getmir, müttəfiqlikdən gedir.
Məsələn, Pakistan da müsəlman dövlətidir. Bizdən nə qədər uzaq məsafədə yerləşir. Heç ərazisində 3 nəfər azərbaycanlı da yaşamır. Amma bununla yanaşı, Azərbaycanın strateji müttəfiqidir və istənilən an Azərbaycana hərbi və digər dəstək göstərəcəyini bəyan edib. O baxımdan da biz yanaşma tərzimizi başqa cür qurmalıyıq.
Burada hörmətli Qüdrət müəllim qeyd etdi. Bizim atalar misalımız var: “Kəsək oturub daşın gününə ağlayır”. 37 milyon azərbaycanlı İranda yaşayır, 9 milyon yarım isə Azərbaycanda. 37 milyon öz haqqını tələb edə bilmir, amma 9 milyon o 37 milyonun haqqını tələb etməyə gedir. Təbii ki, biz istənilən dəstəyi, köməyi göstərə bilərik. Amma Oqtay müəllim, Sizin, cənab Prezidentin, bizim nümayəndə heyətinin səfərlərində orada yaşayan azərbaycanlılar, parlamentdə, dövlət strukturlarında, orduda, biznes sahəsində çalışan insanlar deyirlər ki, qardaş, siz niyə bizim işimizə qarışırsınız? Biz İranı öz dövlətimiz hesab edirik. Haqları da çatır. Təbii ki, İran orada yaşayan xalqların dövlətidir. O baxımdan da biz indi onların məsələsinə qarışırıq ki, bunların torpağıdır. 5-i də gəlib Azərbaycanın ərazisində vuruşaydı da. 1994-cü ilə qədər müharibə getdi, bir 300 nəfər oradan keçəydi. İran–İraq müharibəsində iştirak etmiş, bir milyondan artıq silahlı təcrübəli insan var idi, heç olmasa, bir 20 mini gələrdi döyüş təcrübəsini bizimkilərə də öyrədərdi və vuruşub çıxıb gedərdi. Torpaqlarımız da işğal olmazdı. İndi biz burada oturub elə məsələlərə münasibət bildiririk ki, halbuki biz bunun köklərini diqqətlə araşdırmalıyıq.
Mən yenə də deyirəm, Ermənistana dəstək verilməsinin, Ermənistana dəmir yolu çəkilməsinin və ya ərzaqla təchiz edilməsinin əleyhinəyəm. Bu, qəti şəkildə ola bilməz, çünki Ermənistan işğalçı bir dövlətdir. Amma qalan digər məsələlər, – kim-kimi dəvət elədi, dəvət etmədi, – bunlar hər bir ölkənin daxili işidir. Biz hər hansı bir ölkənin daxili işlərinə qarışa bilmərik. İrana qarşı sanksiya tətbiq olunanda, İrana qarşı hücum taktikası həyata keçiriləndə cənab Prezidentimiz bəyanat verdi ki, Azərbaycanın ərazisindən İrana qarşı heç bir hərbi əməliyyat həyata keçirilə bilməz. Bununla da nöqtə qoydu və olmadı da. Təbii ki, digər tərəf də məsələlərə bu cür səmimiyyətlə yanaşmalıdır. Yanaşmırsa, indi əlimizə ağac alıb gedib onlarla vuruşan, savaşan deyilik. Bu da onun münasibətidir. Münasibəti bilməliyik və gələcək planlarımızı da ona uyğunlaşdırmalıyq.
Hər bir məsələnin sonu müqavilələrlə, dostluqla, sülhlə bitməlidir. Əgər biz müqavilələr bağlayırıqsa, onu bir az da yaxınlaşdırırıq, bir az da özümüzə bağlayırıq. Müxtəlif iqtisadi əlaqələr qururuq ki, digər məsələlərdən bunu çəkindirək. Bunun nəyi pisdir? Bu cür məsələlərə, hesab edirəm ki, çox diqqətli yanaşmalıyıq. Ümumiyyətlə, Ermənistanı çıxmaq şərti ilə qonşularımız haqqında hər hansı bir fikir ifadə edəndə dediklərimizə nəzarət etməliyik. Təşəkkür edirəm.

Sədrlik edən. Sağ ol. Sözü ürəyində qalanlar varsa, buyursunlar. Elman Nəsirov.

E.Nəsirov. Təşəkkür edirəm, Oqtay müəllim. Hörmətli Sədr, hörmətli həmkarlar! Hesab edirəm ki, bu gün müzakirəyə çıxarılan 5 saziş Azərbaycan–İran münasibətlərinin inkişafında çox mühüm rol oynayacaq sənədlərdir. Onlar ilk baxışdan iqtisadi sənədlər kimi görünsə də, əslində, siyasi münasibətlərimizin inkişafına da töhfə verə biləcəklər.
Mən də Siyavuş müəllimin o fikri ilə tam şərikəm ki, İranla bağlı məsələlərdə mövqe bildirərkən ehtiyatlı olmalıyıq. Unutmamalıyıq ki, ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin müəyyən etdiyi xarici siyasət kursunda, təbii ki, Ermənistan istisna olmaqla qonşu dövlətlərlə münasibətlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan hər zaman İranla – bu qonşu dövlətlə münasibətlərin inkişafında maraqlı olub və bu xəttə sadiqdir. Hesab edirəm ki, İranla münasibətlərə qiymət verərkən bir məsələni qətiyyən yaddan çıxarmaq olmaz. 2012-ci ildə İranda Həsən Ruhani Prezident seçilib. Düz 4 ildir, Ermənistan tərəfi ciddi cəhdlə çalışır ki, heç olmasa, bir dəfə Həsən Ruhaninin Ermənistana səfəri reallaşsın. Çox ciddi cəhdlə çalışırlar ki, Ermənistan–İran sammiti keçirilsin. Lakin bu günə kimi onların heç biri baş tutmayıb. Bu nöqteyi-nəzərdən hesab edirəm ki, bizim indi İranla 5 sənəd, sonra da yeni-yeni sənədlər imzalamağımız nəticə etibarı ilə ona gətirəcək ki, İran–Ermənistan münasibətlərinin inkişaf tempi aşağı ensin, Azərbaycan–İran münasibətlərinin inkişafı isə keyfiyyətcə yeni mərhələyə daxil olsun. Hesab edirəm, məsələyə bu kontekstdən qiymət vermək düzgün olardı.
Onu da xatırladım ki, cənab Prezident dəfələrlə qeyd edib ki, bizim ikitərəfli münasibətlərimizin, xüsusilə qonşularla münasibətlərimizin inkişafı ona gətirib ki, bu gün həm Şərq–Qərb Dəhlizi layihəsi, həm də Şimal–Cənub Dəhlizi layihəsi reallaşmaqdadır. Siz təsəvvür edin, biz İranla münasibətləri gərginləşdirmək xətti ilə getsəydik Şimal–Cənub Dəhlizi layihəsi də baş tutmazdı.
Mən bu düşüncədəyəm ki, İrandakı müəyyən qüvvələrə görə bütövlükdə İranı ittiham etmək düzgün deyil. İranda müəyyən qüvvələr var ki, birtərəfli münasibətlərə kölgə salmaq istəyirlər. Lakin onlar İranın xarici siyasətini mütləq müəyyən eləyən tərəflər deyil. Əslində, bu gün 2500 illik dövlətçilik tarixi olan İran İslam Dövləti çox gözəl fərqindədir ki, onun üçün Azərbaycanın faydalılıq əmsalı ilə cırtdan Ermənistanın faydalılıq əmsalı arasında fərq nədir. Mən də o fikirdəyəm ki, biz İranla münasibətlərin inkişafı xəttinə sadiq qalmalıyıq. Əgər bu günlərdə İran Prezidentinin Ermənistana səfəri planlaşdırılırsa, bu səfərin qarşısı bizim daha da yaxınlaşmağımız hesabına alınsın.
Sonda onu qeyd eləyim ki, əgər belə bir səfər reallaşarsa və İran dövləti Ermənistanla münasibətdə inkişaf xəttini seçərsə, bu ilk növbədə onun özünün siyasi kursuna uyğun olmaz. Bizim ideologiyamız azərbaycançılıqdır, İranın ideologiyası xomeynizmdir. Xomeynizmin ən mühüm şüarı ondan ibarətdir ki, müsəlmanın müsəlmandan yaxın dostu yoxdur. Məsələyə bu məntiqlə yanaşdıqda hesab edirəm ki, İranda da bunu çox gözəl dərk edirlər. Ən azı özlərinin ideoloji xəttinə uyğun olaraq müsəlman ölkəsi olan Azərbaycanla əlaqələrin inkişafında daha çox maraqlı olacaqlar. Mən də bu 5 sənədin lehinə səsə verəcəyəm və hesab edirəm ki, bu sənədləri təsdiqləməklə biz Azərbaycan–İran münasibətlərinin inkişafına təkan veririk. Əslində, İran–Ermənistan münasibərlərinin zəifləməsi üçün də biz müəyyən mənada çox vacib addımlar atmış oluruq. Təşəkkür edirəm.

Sədrlik edən. Sağ olun. Mən səhərdən qulaq asıram və eşidirəm ki, burada daha çox təkrarlanan məsələ Həsən Ruhaninin Ermənistana səfəri ilə bağlıdır. Amma məsələyə ayrı-ayrı mənbələrdən baxırıq. Mən də oxuyuram ki, avqust ayında Ruhaninin Azərbaycana səfəri olacaq. Heç bu haqda danışan yoxdur. Qənirə Paşayeva.

Q.Paşayeva. Hörmətli Sədr, hörmətli millət vəkilləri! Mən bu sənədləri çox diqqətlə oxudum və hörmətli Valeh müəllimin də vurğuladığı kimi, burada Azərbaycan–İran münasibətlərinə dair çox ciddi məsələlər var. Məsələnin iqtisadi tərəfləri ilə bərabər, ərazi bütövlüyü, işğal altında olan torpaqlarımızla bağlı çox mühüm məqamlar var. Təbii ki, biz bu sənədlərin hamısını dəstəkləyirik. Xüsusi ilə mən ümummilli liderimizin İranın işğal altında olan Azərbaycan torpaqları üzərində Ermənistanla əməkdaşlıq məsələlərinə görə İrandan gələn nümayəndə heyəti ilə görüşü tərk etdiyini və bu məsələlərə etiraz etdiyini görmüş jurnalistlərdən biri kimi o dövrdən bu dövrə qədər gələn yolu gördüyüm üçün, təbii ki, bu sənədləri dəstəkləyirəm. Bu əməkdaşlığın inkişafına ehtiyac var. Bu sənədlərdə nəzərdə tutulan məsələlər Azərbaycan dövlətinin maraqları çərçivəsində çox önəmlidir.
Amma təbii ki, həmkarlarımızın qaldırdığı bəzi məsələləri də qiymətləndiririk. Söhbət ondan getmir ki, biz Azərbaycan–İran münasibətlərinə mənfi çalar gətirən bir düşüncədən çıxış edirik. Sadəcə, İranla bağlı düşüncələrimiz ondan ibarətdir ki, bu ölkənin əhalisinin təxminən yarısı azərbaycanlıdır. Təbii ki, belə bir ölkədən Azərbaycanın işğal altında olan torpaqları və o torpaqları işğal edən ölkə ilə münasibətləri məsələsində daha həssas münasibət gözləyirik. Burada vurğulandı, cənab Prezident Qərb ölkələrində, NATO-dan tutmuş digər beynəlxalq təşkilatlara qədər ən yüksək tribunalarda İranla bağlı məsələlərdə birmənalı şəkildə söylədi ki, Azərbaycan öz ərazisindən İrana qarşı istifadə olunmasına icazə verməyəcək. Təbii ki, bizim bu cür açıqlamaları yüksək səviyyədə digər tərəfdən də gözləmək haqqımız var.
Əlbəttə ki, Azərbaycan mətbuatı, digər qurumlarımız bu mövzulara daha diqqətlə yanaşırlar, amma bunu parlamentdə səsləndirməyimizin səbəbi odur ki, İran səfirliyi, digər orqanları bu çıxışları eşidirlər. Biz İran mətbuatından da bəzi dini liderlərin, deputatların çıxışlarını oxuyuruq, görürük, eşidirik. Televiziyada bunları izləyirik. Azərbaycanla bağlı açıqlamalarda eyni həssaslığı gözləyirik. Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaqdan tutmuş digər məsələlərə qədər bu cür açıqlamalara yol verilməməlidir. Təbii ki, Ermənistanla bağlı məsələlərdə də ciddi şəkildə İran tərəfindən başqa addımları gözləyirik.
Qonşuluq münasibətlərinin daha da istiləşməsi üçün İranın Ermənistana münasibətində daha fərqli yanaşma sərgiləməsini tələb etmə haqqımızın olduğunu düşünürəm. İranın müsəlman dünyası ilə bağlı düşüncə və çağırışlarını bilirik. İran dövləti siyasi xətt olaraq çağırış edir. Bu çağırışlar fonunda da, təbii ki, daha diqqətli olmalıyıq. Biz də o səfərlərlə bağlı oxuyuruq. Təbii ki, Azərbaycana səfər çox önəmlidir. Biz inanırıq, bu səfər iki tərəfli münasibətlərimizə çox böyük töhfələr verəcək. Amma təbii ki, biz parlament səviyyəsində səsləndirməliyik ki, İran tərəfi də bunu eşitsin. Bilsinlər ki, insanlarımızın çox ciddi gözləntiləri var. Əhalisinin əksəriyyətinin müsəlman olması ilə bərabər, İranın daxilindəki əhalinin mənsub olduğu etnik mənsubiyyəti daşıyan bir ölkənin torpaqlarını işğal edən belə bir dövlətlə isti əməkdaşlığı, təbii ki, biz qəbul edə bilmərik. Bu gözləntimizi burada səsləndirməyimiz, sadəcə, bu məqsədi daşıyır. Yoxsa qonşu ölkə ilə münasibətlərin istiləşməsini kim istəməz ki?
Sonda cənab Sədr, Fəzail müəllimin səsləndirdiyi təklifi dəstəkləyirəm. Türkiyə parlamentində də partiyalar tərəfindən ortaq bir müraciət Almaniya parlamentinə göndərilib. Yaxşı olardı ki, bizim dostluq qrupu tərəfindən də belə bir müraciət göndərilsin, çünki Almaniya ATƏT-in Minsk qrupunun üzvlərindən biridir. Belə yalanların qəbul olunması, təbii ki, bizi çox narahat etməklə bərabər, Almaniyanın özünün neytral və obyektiv siyasətinə də zərbə vura bilər. Bu məsələ ilə bağlı müraciətin göndərilməsinin müsbət olacağını düşünürəm. Təşəkkür edirəm.

Sədrlik edən. Sağ olun. Sahib Alıyev.

S.Alıyev. Təşəkkür edirəm, hörmətli cənab Sədr. Məndən öncə çıxış edən həmkarlarımın sazişlər haqqında fikirlərini tamamilə bölüşürəm. Mənə belə gəlir ki, Azərbaycan müstəqillik əldə edəndən indiyədək iki ölkə arasında imzalanan sənədlər içərisində ən mühüm olanlardan ikisini bu gün təsdiqləməliyik. Onlardan birinin üzərində hörmətli Valeh müəllim dayandı, bu, Araz çayı üzərində “Xudafərin” və “Qız Qalası” su qovşaqlarının və su elektrik stansiyalarının yaradılması ilə bağlıdır. Biz bu anlaşmada açıq şəkildə görürük ki, İran İslam Respublikası Azərbaycanın torpaq bütövlüyü məsələsində artıq sözdən əmələ keçmək istədiyini ortaya qoyur. Dəmir yollarının əlaqələndirilməsi məsələsinə gəldikdə isə biz bu məsələdə də Azərbaycanın həm regionda oynadığı rol, həm də İran üçün nə demək olduğunu açıq şəkildə görürük.
İran böyük büdcəsi olan dövlətdir və gələcəkdə böyük gəlirləri olacaq. Amma bu dəmiryolu layihəsinin reallaşdırılmasında Azərbaycan özü bir növ yatırmaçı kimi iştirak edir. Azərbaycan necə ki qardaş Türkiyəni enerji daşıyıcılarının tranzit ölkəsinə çevirirsə, bu dəmir yolu xətti məsələsində də İranı cənubla şimal arasındakı nəqliyyat qovşağı mərkəzinə, tranzit ölkəsinə çevirir. Azərbaycanın regionda oynadığı müsbət rol və Azərbaycanın İrana yanaşması məhz bunda görünür.
Ümumiyyətlə, qeyd etməliyik ki, əgər Azərbaycan hakimiyyətinin indiyədək yeritdiyi bu siyasət, həmişə müsbət prizmadan, qonşuluq prizmasından yanaşaraq atdığı addımlar olmasa idi bugünkü layihələrin heç biri olmayacaqdı.
Az öncə həmkarlarım İran–Ermənistan əlaqələri ilə bağlı danışdılar. Ümumiyyətlə, Ermənistanın həm keçmiş prezidenti Levon Ter-Petrosyanın, həm də indiki prezidenti Sarkisyanın İranın ölkələrinin varlığı, bugünkü mövcudluğu üçün oynadığı rol haqqında fikirləri var. Amma tam məsuliyyətlə onu deyə bilərik ki, bu gün İranın nüvə proqramının bu cür, İranın öz istəklərinə uyğun şəkildə çözülməsində, İranda sabitlik və əmin-amanlığın yaradılmasında Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin müstəsna xidmətləri var. Əgər bu ölkənin başında başqa bir iradəsiz dövlət xadimi, burnundan uzağı görməyən bir siyasətçi durmuş olsa idi, Azərbaycan ərazisindən İrana qarşı platsdarm kimi istifadə etmək istəyən böyük güclər var idi. Biz bunu unutmamalıyıq. O da yadınızdadır ki, cənab Prezident məhz Amerika Birləşmiş Ştatlarının özündə çıxış edərək bildirdi ki, Azərbaycan öz ərazisindən İrana qarşı platsdarm kimi istifadə olunmasına heç zaman imkan verməyəcək. O zaman bilirik ki, qlobal mediada da Azərbaycan hansı təzyiqlərlə, hansı tənqidlərlə üzləşdi. Amma Azərbaycan buna getmədi.
Az öncə bu münaqişə ilə bağlı danışanda dedik ki, bəli, bu, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli baxımından İranın həm də bir töhfəsi, əsl prinsipial mövqeyi kimi qiymətləndirilməlidir. Bu münaqişə haqqında danışanda həmkarlarım bəzi məsələlərə toxundular. Bilirsiniz, bu dini münaqişə deyil. Belə götürəndə heç etnik münaqişə də deyil. Bunun arxasında çox böyük geosiyasi faktor var. Bunu hər kəs görür və hər kəs aydın dərk edir. Azərbaycan da din dövləti deyil. Sadəcə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə yanaşmada bəzi Qərb dövlətlərinin məhz xristian təəssübkeşliyindən çıxış etdiyini görürük. Biz bu ikili standartların bundan qaynaqlandığını görürük. Eyni zamanda, İranın ayrı-ayrı xadimlərinin məhz Azərbaycanla bağlı çıxışlarında din faktorunu qabartıqlarını görürük. Yəni bizim bu din məsələsini deməyimizin arxasında o durur ki, əgər bu faktorlar varsa, nəzərə alınmalıdır. Mənə elə gəlir ki, bu, nəzərə də alınacaq. Hazırda İran dövlətinin başında praqmatik bir lider dayanır. Ən azı İran rəhbərliyi də aydın görür ki, Ermənistanda Rusiya əleyhinə hansı proseslər gedir. İran dövlətinin başında duranlar çox gözəl bilirlər ki, Ermənistan dövləti məhz Rusiyanın sayəsində yaradılmış dövlətdir. Amma indi Rusiyaya qarşı hansı naşükürlüklər edilir, hansı həqarətlərə əl atılır, bu, təbii ki, rəsmi Tehranda da izlənilir və mənə elə gəlir ki, bundan da nəticə çıxarılacaq.
Sonda bir cümlə ilə demək istəyirəm ki, hazırda səs verəcəyimiz sazişlərdən biri elektrik enerjisi satışı haqqındadır. İran və Azərbaycan bir-birinə enerji verməlidir, bir-birinin enerjisini tükətməməlidirlər. Biz bilirik, bu iki ölkənin bir-birinin enerjisini tükətməsini istəyən çox böyük güclər var. Açığını deməliyik, bizdə də bunu istəyən bəzi qüvvələr var. Amma mənə elə gəlir ki, praqmatizm, qonşuluq siyasəti və Azərbaycan hakimiyyətinin indiyədək yeritdiyi siyasət üstün gələcək. Biz gələcəkdə iki qonşu dövlət arasında əlaqələrin daha geniş və daha dərin inkişaf etdiyini görəcəyik. Təşəkkür edirəm.

Sədrlik edən. Çox sağ olun, hörməti həmkarlar. Mən heç kimi incitmək istəmirəm. Çox diqqətlə qulaq asdım, sözümün əvvəlində də dedim ki, bu, İran–Azərbaycan münasibətləri deyil, beynəlxalq sazişdir. Çox təəssüf ki, bəziləri bu sazişi axıra kimi oxumayıblar. Hamımız – mən də, siz də bildiyimiz şeyi dedik, amma yeni bir fikrə gələ bilmədik, çünki bunun hamısını biz bilirik.
Mən də çox şeyi xırdalaya bilmərəm. İndi keçdi, ancaq xahiş edirəm, növbəti sessiyada gündəlik təsdiq olunandan sonra mövzu ətrafında danışasınız. Bu yaxınlarda Nizamnaməni təzələdik. Nizamnaməyə baxın, heç olmasa, gündəlik ətrafında danışın. Saat yarımdan çoxdur ki, əzbər bildiyimiz məsələ üzərində fikir mübadiləsi apardıq. Bunu kimə, nəyə göstərirdik? Bunu bizdən də yaxşı bilirlər. Əgər səhv deyirəmsə, üzr istəyirəm. Amma mən hesab edirəm ki, düz deyirəm. Bəhsə girib bildiyimiz məsələdən danışdıq. Bu nəyə lazımdır?
Beş məsələdir. Xahiş edirəm, gündəliyin 3-cü məsələsinə münasibət bildirin.

Səsvermənin nəticələri (saat 13.49 dəq.)
Lehinə 99
Əleyhinə 0
Bitərəf 0
Səs vermədi 1
İştirak edir 100
Nəticə: Qəbul edildi

azerbaycansaati.tv