Nəsimi Məmmədli, politoloq
Bəzən elə çətin suallarla qarşılaşırıq ki, birmənalı cavab verməyə tərəddüd edirik. Hərəkətdə olan zamandır, yoxsa biz? Əslində elə biz özümüz də zamanın ayrılmaz hissəsiyik, zaman isə həyatımızın özüdür. Həyatın mövcudluğundan etibarən fəsillər bir-birini əvəz edərək təkrarlandığı kimi sanki insanlar da təkrar doğulur, öz həyatını yaşayır, ölür və sonra da yenisini eyni aqibət gözləyir. Həyatın geriyə dönüşü olmadığı üçün bu fürsət hər kəsə yalnız bir dəfə nəsib olur.
Bu fəlsəfi fikirlərlə başladığım yazının girişi sentimental olsa da mahiyyəti sosial-siyasidir. Ellikcə gələn təhlükələr özünüqoruma və yaşatma instinktinin kollektiv təzahürü ideyaların doğulmasını şərtləndirir. İdeyalardan doğulan cəmiyyət güclü, savadlı və azad fərdlər formalaşdırdığı kimi, sosial-siyasi maraqların təminatı da cəmiyyətin dayanıqlı müqavimətini yaradır. İzolyasiya olunan istənilən canlı təbii halını tədricən itirdiyi kimi azadlığı olmayan insan da zamanla sosial-siyasi mahiyyətini dəyişir. İbtidai təfəkkürün təsir dairəsindən qurtula bilməyən insanlar azad cəmiyyətə meylli olmurlar.
Böyük öndər Mustafa Kamal Atatürkün bir fikrini xatırlatmaqla mövzuya keçmək istəyirəm. “Böyük və tarixi olayları, ancaq böyük uluslar yaşaya bilir. Tarixi yazanlar, tarixi yaradanlar qədər önəmlidir. Yazan, yaradana sadiq qalmalıdır”.
Bu gün xalq olaraq çağdaş tariximizin ən şanlı səhifələrindən birini yaratdığımız günün 28-ci ildönümündəyik. Tarix üçün 28 il çox qısa olsa da bir insan ömrü üçün böyük hesab edilə bilər. O zaman gənc olan insanlar indi orta yaşlı, orta yaşlılar qocalıq çağında, yaşlı insanlar isə əsasən dünyasını dəyişib.
Tarixini öyrənməyən fərdlər və xalqlar onu təkrar faciələrlə yaşamalı olur. Girişdə qeyd etdiyim “təkrar doğulmaq” fikiri məhz bu baxımından ifadə edilmişdir. Çünki yaşanan tarix gələcək nəsillər üçün bir xəbərdarlıq siqnalıdır. Tale elə gətirdi ki, mən də gənc yaşımda “Milli Dirçəliş”günü kimi tariximizə düşən bu coşğulu olayları yaradan və yaşayan şanslı insanlardan biri oldum. Yaddaşımı təzələmək üçün varaqladığım şəxsi arxivimdən görürəm ki, bu istiqamətdə kiçik həcmli yazı yazmaq çox çətindir. Odur ki, təfərrüatlara varmadan çalışacam ki, çox qısa olaraq o günlərə səthi nəzər salaq.
Hərbi xidmətdən 1987-ci ilin yazında dönüb sentyabrda universitetə (BDU) təkrar bərpa olunmuşdum. SSRİ-də yenidənqurmanın dalğasında yaranan ictimai bir oyanış çoxları kimi mənə də təsir etmişdi. Xüsusilə də 1987-ci ilin avqustunda ermənilər Dağlıq Qarabağdan və Ermənistandan 75 min imza toplayaraq Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) Ermənistana birləşdirilməsi ilə bağlı Kremlə göndərdikləri müraciət daha çox əks-səda doğurmuşdu.Universitetin yataqxanalarında yaşayan savadlı və fəal tələbələr arasında açıq ictimai-siyasi diskussiyalar gedirdi. Sonrakı tanışlıqlar zamanı bildim ki, bu diskussiyalar heç də təsadüfi deyilmiş. Böyük elm və siyasət adamları olan Xudu Məmmədov, Əbülfəz Elçibəy və digər adlarını çəkə bilmədiyim dəyərli insanlar da bu istiqamətdə məqsədyönlü iş arparırmışlar.
Bir qrup fəal universitet tələbələrinin yaratdığı “Yurd” birliyi haqqında məlumat aldıqdan sonra dostların vasitəçiliyi ilə bu quruma üzv olmaq üçün müraciət etdim və həmin ilin sentyabrın 23-də ilk dəfə üzv kimi ümumi yığıncağa qatıldım. Təşkilat üzvlərinin əksəriyyəti gənc olsalar da olduqca savadlı, yetkin, təmkinli və cəsarətli davranışları ilə seçilirdilər. Tarixi abidələrimizin bərpası və qorunması istiqamətində başladığımız işlər soydaşlarımızın Zəngəzurdan kütləvi şəkildə didərgin salınması ilə yaranan duruma uyğun xarakterini dəyişməyə başladı. Bir də gördük ki, artıq ictimai-siyasi proseslərin önündəyik.
Ermənistan hökumətinin soydaşlarımızın başna olmazın müsibətləaçılmasını, ata-baba yurdlarından kütləvi şəkildə qovulmasını, vəhşicəsinə döyməsini, öldürməsini, diri-diri yandırmasını SSRİ və Azərbaycan rəhbərliyi laqeydliklə izləyir və heç bir əməli addım atmırdılar. Vətəndaşı olduğun bir ölkənin idarəçilərinin xalqımıza qarşı bu qədər yad və düşmən olduğunu anladığım o günlər sovet dövlətinə nifrətimin oyanış günü kimi yaddaşıma yazıldı. Azərbaycan, Ermənistan və SSRİ rəhbərliyi sanki sadə xalqa qarşı bu amansız repressiyanı birlikdə kordinasiya edirdilər. 1988-ci ilin 19 fevralında bütün bu “susqunluğa” etiraz məqsədi ilə təşkil etdiyimiz ilk mitinqimiz Bakı sakinlərini silkələsə də hələ ümumi əhalimizin oyanmasına gətirib çıxarmamışdı. Sonra Sumqayıt hadisələri ilə qızışan qarşısıalınmaz proseslər yeni dönəmin başlandığınin siqnalı oldu.
Mərkəzi və yerli hakimiyyət hər yerdə azərbaycanlıların əl-qolunu bağlayır, ermənilərə isə yeni imkanlar açaraq aydın iradə sərgiləyirdi. Mərkəzi və yerli hakimiyyətin davam edən ziddiyyətli davranışları fonunda biz tələbələr və digər fəal insanlar etirazların yeni dalğasına hazırlaşırdıq. Belə bir situasiyada müstəqillik ideyasının yenidən gündəmə gəlməsi ilə sanki cəmiyyət çarəsizlik sindromundan qurtuluş yolunu tapdı. Yeni cəmiyyətin doğulması məhz bu ideyadan qaynaqlandı.
Mərkəzi hakimiyyət Ermənistandan didərgin salınmış insanların başını qatmaq üçün hiyləgər addımlar atır, onların öz yurdlarına dönüşünü gündəmdən çıxarmaq üçün Azərbaycanda məskunlaşmasını həyata keçirirdi.Xatırlayıram ki, o zaman tələbə hərəkatını önləmək üçün dəridən-qabıqdan çıxan hakimiyyət tələbə yataqxanalarında yüksək səviyyədə görüşlər təşkil edirdi. İştirakçısı olduğum belə görüşlərin birində Moskvadan gələn SSRİ Komsomol Komitəsinin 1-ci katibi və sonralar Azərbaycan Ali Sovetin sədri olan Elmira Qafarova bizim yataqxanada görüşə gəlmişdilər. Öncə sakit başlayan görüş sonradan qızğın və əsəbi diskussiyaya çevrildiyindən qonaqlar görüşü yarımçıq tərk edərək tələsik getməli oldular. Ermənistanda və DQMV-də baş verənləri geniş şərh etmədən deyə bilərəm ki, həmin dövrdə milli iradəmizi səfərbər edib hərəkata başlamasaydıq, yəqin ki indi Qarabağ da Zəngəzur kimi rəsmən Ermənistanın ərazisi idi.
Beləliklə noyabrın 17-də BDU-nun qarşısından başlayan aksiya yüz minlərlə insanın meydana axışması ilə dekabrın 5-dək davam etdi. Sovet silahlı qüvvələrinin müxtəlif bölmələrinin keçirdiyi əməliyyat nəticəsində meydan dağıdılsa da bu kükrəyən milli iradə mərkəzi və yerli hakimiyyəti bəzi planlarından imtina etməyə məcbur etdi.
O olaylar çağdaş tariximizin ən nəhəng nailiyyətlərindən biridir. Təəssüf ki, tariximizdə ellikcə uğur qazandığımız, birlik ifadə etdiyimiz çox az nümunələr var. Onu cəmiyyətə unutdurmaq istəyənlər milli birlikdən, kollektiv iradəmizdən qorxan, xalqın coşğusundan yuxusu ərşə çəkilən çevrələrdir. Təəssüf ki, hələ də bu tarixi olaylara obyektiv siyasi qiymət verilməsinə əngəllər qalır.
Haqlı bir deyim var ki, qəhrəmancasına ölməkdən çox, qəhrəmancasına yaşamaq çətindir. Geriyə boylanıb baxdıqda görürük ki, bir çox meydan qəhrəmanları öz əməlləri ilə keçmiş uğurlarına silinməz ləkə vurub. Bəzi insanlar özünü cəmiyyətin gözündən salsa da, cəmiyyətin etimadını böyük fədakarlıqla qoruyub saxlayan nümunəvi siyasətçələrimiz hələ də qalmaqdadır.
Kiminsə xidmətini xüsusi fərqləndirmədən deyə bilərik ki, bu olaylar ümumxalq iradəsinin təzahüri idi. Sonrakı mərhələdə qazanılmış müstəqilliyin açarı da məhz bu idi. Yazının əvvəlində qeyd etdiyim kimi böyük ideyanın doğurduğu cəmiyyət dünyada “ilin xalqı” titulunu qazansa da, müstəqillikdən sonra sosial-siyasi maraqların təminatına yaradılan süni əngəllər cəmiyyətin müqavimətini öldürdü.
Milli dirçəlişdən ictimai çöküşə yuvarlanmış bir cəmiyyəti yenidən doğacaq ideyaların sistemli təbliğinə artıq əlverişli şərait yaranıb. İnsanlarımız yenidən çarəsizliyə yuvarlanıb. Səbəbləri əksəriyyətə bəlli olan sosial böhranın siyasi intibah doğuracağı gün uzaqda deyil. 28 il öncə ilə müqayisədə əsas fərqimizin biri budur ki, indi cəmiyyətin müəyyən kəsimi təşkilatlanıb, sınaqdan keçmiş ictimai-siyasi qurumlar var və fəal insanlar dəyişikliklərin sosiologiyasına bələddir. Hakimiyyətin davranışları da göstərir ki, onlar müxalifətçilərin arasından əsas alternativini artıq müəyyən edib. Tədricən cəmiyyətin gənc və enerjili kəsimi də məhz əsas alternativə doğru istiqamətlənəcək. Bu tendensiya intensivləşdikdən sonra sadə insanların da diqqətini çəkəcək.
